#Pozytywna edukacja

Wypalenie zawodowe nauczyciela – czy dotyczy Ciebie?

Katarzyna Pluskota 2023-11-16

Czy wiesz, że od stycznia 2022 roku wypalenie zawodowe widnieje na liście Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11)? Jest uznane za poważny syndrom przewlekłego stresu w pracy. Nauczyciele są zagrożoną grupą zawodową.

Z tego artykułu dowiesz się:

co najnowsze badania mówią nt. wypalenia zawodowego nauczycieli,
jaka grupa zawodowa jest zagrożona wypaleniem zawodowym i dlaczego,
co to jest wypalenie zawodowe,
jak przebiega wypalenie zawodowe,
kiedy nauczyciel jest wypalony zawodowo.

Czas czytania: 10 minut

Wielu ludzi postrzega nauczycieli jako te osoby, które po prostu przekazują wiedzę i oceniają uczniów. Jednak praca ta jest znacznie bardziej odpowiedzialna i stresująca, a przy tym wymaga pasji i zaangażowania. Wypalenie zawodowe wśród nauczycieli stało się w ostatnich latach poważnym problemem, nie tylko w Polsce, ale także na świecie. To zjawisko dotyczy coraz młodszych osób i jest ściśle związane ze wspomnianą pasją w działaniu.

Fundacja Orange przeprowadziła w 2021 roku (marzec-kwiecień) badanie na temat pracy nauczycieli dotyczące ich roli i statusu. Sprawdzała ich satysfakcję z pracy, oczekiwania, sposób postrzegania różnych aspektów swoich zadań. Badanie przeprowadzono na grupie 1446 nauczycieli.

Jak czuje się polski nauczyciel? Poniższa grafika wskazuje, że przede wszystkim lubiany i z poczuciem misji. Już na trzecim miejscu pojawia się jednak odczuwanie stresu.

Jak czuje się nauczyciel wykres Fundacji Orange

Źródło: A. Buchner, K. Fereniec-Błońska, M. Wierzbicka, Między pasją a zawodem. Raport o statusie nauczycielek i nauczycieli w Polsce 2021, Fundacja Orange.

Najnowszy raport dotyczący dobrostanu zawodowego nauczycieli wskazuje na wysoki odsetek pracowników zestresowanych swoją pracą i wypalonych zawodowo. Wysoki poziom wyczerpania wskazywało 67,5 proc. respondentów, a poczucie braku sensu własnej pracy – 57,3 proc. Jednocześnie badani przejawiali wysokie zaangażowanie fizyczne i poznawcze, kolejno 93,6 proc. oraz 91,2 proc.

Autorem projektu jest dr Mateusz Paliga – wykładowca akademicki Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Raport został opracowany i opublikowany przez dziennik elektroniczny Librus. Diagnoza była przeprowadzona na grupie 7106 nauczycieli w lutym i marcu 2023 r.

Źródło: M. Paliga, Raport skrócony. Ogólnopolskie badanie dobrostanu zawodowego nauczycieli. Jak nauczyciele czują się w swojej pracy, Librus, 2023.

Wypalenie zawodowe zostało zauważone i zdefiniowane w latach 70. XX wieku. Badaczami, którzy rozpoczęli dyskusję nad problemem byli psychiatra Herbert Freudenberger oraz psycholog społeczna Christina Maslach. Działali na terenie Stanów Zjednoczonych niezależnie, lecz mieli podobne obserwacje i wnioski.

Wypalenie dotyczy najczęściej grup zawodowych, których głównym zadaniem jest pomoc i wsparcie drugiego człowieka. Co ciekawe, to właśnie badając taką grupę H. Freudenberger rozpoczął pracę nad tym zjawiskiem psychologicznym.

Działał w Nowym Jorku, w ośrodku dla młodocianych narkomanów, którym pomagała grupa bardzo zaangażowanych i idealistycznie nastawionych wolontariuszy. Mimo ich młodego wieku i pozytywnego nastawienia wobec codziennych zadań, zaobserwował u wielu stopniową utratę energii i motywacji. Dały się też zauważyć symptomy psychosomatyczne. Rok pracy tych wolontariuszy doprowadził do wyczerpania sił, które nazwał terminem „wypalenie” (z ang. burnout). Tego określenia jednak na samym początku nie łączono z wykonywaną pracą – było używane bowiem w tymże ośrodku jako potoczne, określające funkcjonowanie osób od dłuższego czasu uzależnionych.

Niezależnie od działań H. Freudenbergera swoje badania prowadziła Ch. Maslach z Uniwersytetu Berkeley. Przyglądała się emocjonalnemu napięciu towarzyszącemu w pracy ludzi określonych grup zawodowych. Byli to pracownicy opieki społecznej, pielęgniarki psychiatryczne, psychologowie kliniczni, psychiatrzy, pracownicy więzień, prawnicy zaaangażowani w poradnictwo i pomoc ludziom ubogim. Interesowały ją metody i techniki, jakie przedstawiciele powyższych zawodów stosowali, by odpowiednio zminimalizować stres, zdystansować się do problemów swoich podopiecznych i klientów.

Rozmowy z badanymi pokazały realny problem wyczerpania. Obserwowali u siebie zanikanie uczuciowości i wzrost niewłaściwych zachowań wobec swoich podopiecznych, a także zwątpienie we własne kompetencje. W trakcie referowania wniosków z badań jeden z prawników określił taką postawę jako „wypalenie się”, a cały zespół zaakceptował to określenie. Następnie wprowadzono je do literatury psychologicznej. Ch. Maslach opisała swoje spostrzeżenia w opublikowanym w 1976 roku artykule pod tytułem „Burned out”.

Początki zjawiska wypalenia zawodowego nie pochodzą zatem z teorii psychologicznej czy dociekań akademickich, a z realnie obecnego problemu społecznego. Brakowało zatem konkretnej definicji tego zjawiska, a jego opracowanie na początku stanowiły jedynie opisy przypadków, z którymi pracowali badacze. Z biegiem czasu zastosowano empiryczne podejście do problemu i narzędzia pomiaru.

Wypalenie zawodowe to stan fizycznego, emocjonalnego i umysłowego wyczerpania, które cechuje również chroniczne zmęczenie. Podsumowując pionierskie badania i te aktualne, można zauważyć, że obecnie problem ten dotyczy głównie pracowników służby zdrowia, psychologów, terapeutów. Negatywne czynniki prowadzące do wypalenia zawodowego zauważalne są także wśród pedagogów.

Jak wskazała w swoich opracowaniach Ch. Maslach, wypalenie zawodowe można określić poprzez trzy wymiary:

→ Emocjonalne wyczerpanie
Brak naturalnej energii i zapału do działania. Uczucie braku sensu pracy, zwiększonego wysiłku podczas realizacji podstawowych codziennych zadań. Osoba z tym problemem czuje się wyeksploatowana, nie widzi możliwości regeneracji. Emocjonalna więź z podopiecznymi się rozluźnia. Pracownik odczuwa stałe napięcie psychofizyczne, jest drażliwy, pojawiają się zmiany somatyczne, takie jak chroniczne zmęczenie, bóle głowy, bezsenność, zaburzenia gastryczne, częste przeziębienia itp.

→ Depersonalizacja
Jest to negatywne i cyniczne nastawienie do podopiecznych i pracy, a także obojętność i dystansowanie się w kontaktach interpersonalnych; utrata idealizmu w działaniu.

→ Obniżony poziom zadowolenia z osiągnięć zawodowych
Objawia się spadkiem zadowolenia z własnych kompetencji i poczucia skuteczności, poczucie braku satysfakcji z pracy, co prowadzi do zwiększonego stresu podczas wykonywania codziennych zadań zawodowych. Uczucie braku sensu pracy.

Praca nauczyciela wymaga pasji – utożsamiana jest wręcz z misją i powołaniem. Dążenie do rozwoju to nie tylko osobista ambicja, ale i wymaganie, jakie stawia się wobec przedstawicieli tego zawodu. Do obowiązków dydaktycznych dochodzą również te wychowawcze – wsparcie uczniów, dawanie im swojej uwagi i empatii. Niestety nadmierne zaangażowanie w pracę, jednoczesny natłok wymagań, niedobra atmosfera w pracy i uleganie ciągłej ocenie ze strony uczniów, rodziców, współpracowników mogą prowadzić do wypalenia zawodowego.

Badania dowodzą, że coraz młodsi nauczyciele borykają się z tym problemem. Źródła wypalenia można znaleźć na płaszczyznach: indywidualnej, interpersonalnej i organizacyjnej.

Przekładając to na środowisko pracy dydaktycznej i wychowawczej niesprzyjającymi czynnikami w jego pracy są np.:

nadmierna ambicja,
niska samoocena, niepewność,
zbyt duża ilość obowiązków,
praca podlegająca ciągłej ocenie – nakaz ciągłego podnoszenia kwalifikacji,
niemiła atmosfera pracy, niedogadywanie się z innymi nauczycielami/dyrekcją,
ciągła ocena ze strony uczniów, rodziców,
rosnące wymagania rodziców wobec kompetencji i zakresu działań nauczycieli,
niska płaca,
niski prestiż zawodu,
poczucie braku wsparcia ze strony społeczeństwa i państwa prowadzące do izolacji,
brak innych kompetencji umożliwiających zmianę zawodu.

W badaniu z 2021 roku najbardziej deprecjonujące aspekty pracy nauczycieli wskazane przez nich samych to: obciążenie pracą, status społeczny zawodu, poziom wynagrodzenia.

Jak nauczyciel postrzega swoją pracę raport

Źródło: A. Buchner, K. Fereniec-Błońska, M. Wierzbicka, Między pasją a zawodem. Raport o statusie nauczycielek i nauczycieli w Polsce 2021, Fundacja Orange.

Wypalenie zawodowe jest procesem rozciągniętym w czasie. W literaturze można spotkać się z wieloma definicjami, aspektami i fazami wypalenia zawodowego. Badacze Herbert Freudenberger i Gail North określili dwanaście faz. Są to:

Nadmierna ambicja, w której pracownik pokazuję swoją skuteczność w działaniu, pełną dyspozycyjność, czuje się wyjątkowy i cały czas w gotowości do wyzwań.
Jeszcze bardziej wzmożona gotowość do pracy – ten etap pokazuje cechy pracownika jako perfekcjonisty, gotowego do wzięcia na siebie jeszcze więcej obowiązków.
Zaniedbywanie osobistych potrzeb – podporządkowanie karierze zawodowej innych aspektów swojego życia: rodziny, miłości, zdrowia. Zaniedbywanie podstawowych potrzeb takich jak jedzenie, przebywanie z bliskimi, odpoczynek.
Zwiększona konfliktowość – ta faza ukazuje pierwsze objawy wypalenia zawodowego. Pracownik jest coraz bardziej wyczerpany, popełnia więcej błędów w pracy, co powoduje konflikty ze współpracownikami.
Zmiany w wyznawanych wartościach – priorytetem pracownika staje się praca i jest on mocno skupiony na niej. Nie zauważa negatywnych skutków swojego zachowania.
Odrzucenia problemów wywołanych przez stres – pracownik odczuwa zbyt dużą ilość zadań, jest coraz bardziej przytłoczony, zirytowany i zgorzkniały.
Wycofanie społeczne – zapracowana osoba mocno ogranicza kontakty z innymi ludźmi, wycofuje się z życia społecznego. To moment, w którym może sięgnąć po używki celem rozładowania napięcia.
Drastyczne zmiany w zachowaniu – zauważalne dla rodziny i przyjaciół, wzbudzające niepokój.
Zaburzenie własnej tożsamości – pracownik traci kontakt z samym sobą, nie dostrzega własnych potrzeb.
Wewnętrzna pustka – pracownikowi towarzyszy uczucie wewnętrznego lęku, jest skłonny do działań destrukcyjnych.
Depresja – eskalacja działań z poprzedniej fazy; pracownik nie widzi wyjścia ze swojej sytuacji, odrzuca wsparcie, jest w stanie depresji.
Ostateczny upadek psychiczny i fizyczny – zapaść fizyczna, psychiczna i emocjonalna. Na tym etapie potrzebna jest specjalistyczna pomoc.

Wypalenie zawodowe wśród nauczycieli to poważny problem, który wymaga uwagi ze strony zarówno pracodawców, jak i samych nauczycieli.

Przytoczone badania mają na celu rozpoczęcie debaty na temat tego ważnego aspektu życia społecznego. Dobrostan nauczycieli oznacza lepszą, bardziej przyjazną i skuteczną edukację. Zrozumienie przyczyn i objawów wypalenia może pomóc w opracowaniu skutecznych strategii zarządzania tym problemem.

Artykuły, które mogą Cię zainteresować:

→ Projekt zmiana, czyli jak czerpać satysfakcję z pracy w szkole?
→ Jak rozpoznać oznaki stresu u dziecka i pomóc mu w jego rozładowaniu?
→ Jak budować i wspierać poczucie własnej wartości u dziecka?

Aby pomóc Ci w realizowaniu programu zajęć, przygotowaliśmy bezpłatne scenariusze lekcji dla nauczycieli. Wpisz w wyszukiwarkę temat, który Cię interesuje – pobierz gotowy scenariusz >> wyszukiwarka.

1. Bilska E., Jak Feniks z popiołów, czyli syndrom wypalenia zawodowego, „Niebieska Linia”, 2004, nr 4, https://psychologia.edu.pl/czytelnia/59-niebieska-linia/779-jak-feniks-z-popiolow-czyli-syndrom-wypalenia-zawodowego.html [dostęp: 16.11. 2023].

2. Buchner A., Fereniec-Błońska K., Wierzbicka M., Między pasją a zawodem. Raport o statusie nauczycielek i nauczycieli w Polsce, Fundacja Orange, 2021, https://fundacja.orange.pl/app/uploads/2021/09/Miedzy_pasja_a_zawodem-raport.pdf, [dostęp: 16.11.2023].

3. Chudzyński T., Nauczyciele bez sił. Coraz młodsi wiekiem i stażem mają syndrom wypalenia zawodowego. Starsi bronią się cynizmem, Dziennik Bałtycki, 2020, https://dziennikbaltycki.pl/nauczyciele-bez-sil-coraz-mlodsi-wiekiem-i-stazem-maja-syndrom-wypalenia-zawodowego-starsi-bronia-sie-cynizmem/ar/c15-15224702 [dostęp: 16.11.2023].

4. Fengler J., Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.

5. Freudenberger H.J., North G., Women’s Burnout. How to Spot It, How to Reverse It and How to Prevent It, Doubleday, New York 1985.

6. Golińska L., Świętochowski W., Temperamentalne i osobowościowe uwarunkowania wypalenia zawodowego u nauczycieli, „Psychologia Wychowawcza” 1998, 41(5), s. 385–398.

7. Grzegorzewska M. K., Stres w zawodzie nauczyciela. Specyfika, uwarunkowania i następstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/271821/grzegorzewska_stres_w_zawodzie_nauczyciela_2006.pdf?sequence=1&isAllowed=y, [dostęp: 16.11.2023].

8. Job crafting jako profilaktyka wypalania zawodowego, Centrum Prasowe i Komunikacji z Otoczeniem Uniwersytetu SWPS, 2023, https://swps.pl/centrum-prasowe/informacje-prasowe/24727-job-crafting-jako-profilaktyka-wypalenia-zawodowego, [dostęp: 16.11.2023].

9. Paliga M., Raport skrócony. Ogólnopolskie badanie dobrostanu zawodowego nauczycieli. Jak nauczyciele czują się w swojej pracy, Librus, 2023, https://files.librus.pl/art/23/03/4/Raport_SKROCONY_dobrostan_zawodowy_nauczycieli_Librus_marzec2023.pdf, [dostęp: 16.11.2023].

10. Tucholska S., Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego. Etapy rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, 2001, 44(3), https://www.kul.pl/files/714/media/3.44.2001.art.2.pdf..pdf, [dostęp: 16.11.2023].